.

Prawie

Prawie wszystkim Polakom jest znany (a przynajmniej powinien być) obraz Jana Matejki „Konstytucja 3 Maja 1791 roku”. Mniej natomiast jest znana zawarta w nim symbolika.

 

Tajemnica obrazu Jana Matejki „Konstytucja 3 maja”

Fikcja czy prawda? Co tak na prawdę namalował Jan Matejko? Kim jest mężczyzna noszony na rękach przez tłumy naszych rodaków?

Czy Jan Matejko wiernie skopiował tamte wydarzenia czy raczej chciał pokazać nam coś więcej niż tylko 3 maja 1791 roku?

Rok 1791. Warszawa. Liczna grupa posłów wraz z królem z Zamku Królewskiego podąża do kolegiaty św. Jana w celu ponownego zaprzysiężenia tekstu konstytucji uchwalonej 3 maja 1791 przez Sejm Czteroletni zwany Wielkim. Pochód przemieszcza się ulicą Świętojańską wśród rozentuzjazmowanego tłumu mieszkańców Warszawy. Przejście torują żołnierze prezentujący broń a na początku ulicy widać fasadę Zamku Królewskiego.

Kim jest człowiek w białych szatach noszony na rękach?

Król Stanisław August Poniatowski? Otóż nic bardziej mylnego. Ów mężczyzna w białym odzianiu, trzyma w lewej ręce laskę, a w prawej triumfalnie wznosi tekst konstytucji 3 Maja! Kim tak na prawdę jest? Na rękach niosą go posłowie ziemi krakowskiej Aleksander Linowski i ziemi poznańskiej Ignacy Zakrzewski. Wybór Jana Matejki nie był przypadkowy, obaj panowie reprezentują dwie najważniejsze ziemie Korony: Małopolskę i Wielkopolskę. Pod prawym ramieniem mężczyzny w białych szatach widoczna jest postać trzymająca sztandar z rysów twarzy przypominająca Tadeusza Kościuszkę z bandażem na głowie. Sugeruje to późniejsze odniesienie przez niego ran głowy w bitwie pod Maciejowicami w 1794. Człowiekiem w białych szatach jest były rotmistrz Husarii Rzeczpospolitej – marszałek Sejmu Wielkiego Stanisław Małachowski.

Czy Jan Matejko był świadkiem wydarzeń 3 maja 1791 roku?

Odpowiedź na to pytanie jest oczywista dla znających historię. Jan Matejko urodził się dopiero 47 lat po wydarzeniach z 3 maja 1791 roku… Na obrazie Jana Matejki, król Stanisław August Poniatowski wchodzi do kolegiaty św. Jana.

Dzisiejsza Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela miała wówczas tylko tytuł kolegiaty. Dopiero 7 lat później, w 1798 roku, po utworzeniu godności biskupa warszawskiego i po mianowaniu przez papieża Piusa VI na pierwszego biskupa nowo utworzonej diecezji warszawskiej Józefa Miaskowskiego (rządy w diecezji objął 21 grudnia 1799, a sakrę biskupią przyjął 9 lutego 1800) – kolegiata otrzymała tytuł katedry, a w 1818 stała się archikatedrą. W 1960 kościół otrzymał tytuł bazyliki.

Aby wyróżnić postać króla na obrazie, Matejko namalował go w płaszczu koronacyjnym, w którym jednak wówczas nie występował. Był w mundurze wojskowym, tak jak podpisał konstytucję na zamku.

Z wieńcem laurowym w rękach, pod baldachimem, oczekuje na króla księżna kurlandzka Dorota Biron. Tuż za nią stoi Elżbieta z Szydłowieckich Grabowska – przyjaciółka króla, matka jego dzieci. Kłaniając się przy drzwiach kościoła wita króla prezydent Warszawy Jan Dekert z córką Marianną (w żółtej sukni, tyłem do nas). Dekert już wtedy nie żył, ale Matejko namalował go w tej scenie celowo, aby ukazać rolę mieszczaństwa oraz przyjęcie przez Sejm Wielki w kwietniu 1791 Prawa o miastach.

W rzeczywistości król nie wchodził wejściem pokazanym na obrazie. Wszedł osobnym wejściem. Po próbie zamachu na Zygmunta III Wazę przez  niezrównoważonego szlachcica Michała Piekarskiego – aby zwiększyć bezpieczeństwo królów, na drodze prowadzącej od zamku do kolegiaty wybudowano kryty ganek aż do osobnego wejścia do kolegiaty. Po schwytaniu niedoszłego królobójcę poddano torturom, ponieważ podejrzewano spisek i publicznie go stracono. Tortury jednak nie wykazały, że przeciwko królowi zawiązano spisek, jak wcześniej podejrzewano. Piekarski przeszedł do historii jako jedyny przedstawiciel polskiej szlachty, który próbował zabić swego króla. Jego nazwisko utrwaliło się też w powiedzeniu: „Plecie jak Piekarski na mękach”.

Fasada kolegiaty na obrazie też wygląda inaczej niż obecnej bazyliki archikatedralnej. W 1602 roku na skutek potężnego huraganu zawaliła się gotycka wieża zachodnia niszcząc częściowo wnętrze. Podczas odbudowy zmieniono fasadę kościoła budując nową wczesnobarokową, widoczną na obrazie. Świątynia została niemal całkowicie zniszczona przez Niemców w 1944. Zrekonstruowano ją w latach 1948 – 1956 wzorując się na planach pierwotnego kościoła z XIV wieku.

Pośrodku obrazu przedstawiona jest scena, zainspirowana wydarzeniem które w rzeczywistości rozegrało się na Zamku Królewskim: poseł ziemi kaliskiej Jan Suchorzewski przeciwny konstytucji i reformom, próbował nie dopuścić do uchwalenia konstytucji 3 maja, rzucając się pod nogi króla i grożąc, że zabije swojego sześcioletniego synka nie chcąc, aby żył w niewoli, jaką daje konstytucja. Na obrazie został przedstawiony gdy próbuje zabić sztyletem swojego synka, chłopczyk wyrywa się ojcu, a rękę ze sztyletem przyciska do ziemi Stanisław Kublicki. Na obrazie widać dłoń Suchorzewskiego z rękojeścią sztyletu. Stanisław Kublicki był posłem inflanckim, jednym z najaktywniejszych działaczy stronnictwa proreformatorskiego w Sejmie. Z kieszeni Suchorzewskiego wysypała się talia kart – aluzja do sposobu przekupienia go przez rosyjskiego ambasadora Stackelberga i przez Branickiego. Poseł kaliski, chociaż nie był dobrym graczem, nieoczekiwanie zaczął wygrywać wielkie sumy, podczas jego werbowania przez partnerów od stolika.

Drugą postacią niesioną na ramionach przez posłów jest Kazimierz Nestor Sapieha marszałek konfederacji litewskiej, drugi marszałek Sejmu Wielkiego. Na prawo od niesionego na ramionach Sapiehy, Matejko namalował Andrzeja Zamoyskiego, autora kodyfikacji prawa Rzeczypospolitej, obejmującego za szyję, wychowawcę swoich dzieci oraz obrońcę sprawy chłopskiej Stanisława Staszica.

Na koniu w mundurze szwoleżera, żołnierza lekkiej kawalerii w Księstwie Warszawskim, namalowany został królewski bratanek książę Józef Poniatowski. W 1791 książę był dowódcą stołecznego garnizonu. Centralnie Matejko umieścił jeszcze dwie ważne dla powstania konstytucji postacie: w stroju kapłana Hugona Kołłątaja oraz za nim marszałka wielkiego litewskiego Ignacego Potockiego.

Lista postaci historycznych

 

1. Stanisław Małachowski (1736–1809), marszałek Sejmu Wielkiego
2. Aleksander Linowski (ok. 1759–1820), poseł na Sejm Wielki, zwolennik konstytucji
3. Ignacy Wyssogota Zakrzewski (1745–1802), poseł na Sejm Wielki, zwolennik konstytucji
4. Tadeusz Kościuszko (1746–1817), generał wojsk koronnych
5. Kazimierz Nestor Sapieha (1757–1798), marszałek Sejmu Wielkiego
6. Julian Ursyn Niemcewicz (1757–1841), poseł na Sejm Wielki, współautor konstytucji
7. Michał Zabiełło (1760–1815), poseł na Sejm Wielki, zwolennik konstytucji
8. Jan Suchorzewski (1740-1809), poseł na Sejm Wielki, przeciwnik konstytucji
9. Stanisław Kublicki (1750–1809), poseł na Sejm Wielki, zwolennik konstytucji
10. Franciszek Ksawery Branicki (ok. 1730–1819), hetman wielki koronny, przeciwnik konstytucji
11. Hugo Kołłątaj (1750–1812), podkanclerzy koronny, współautor konstytucji
12. Feliks Turski (1720–1800), biskup krakowski
13. Ignacy Potocki (1750–1809), marszałek wielki litewski, współautor konstytucji
14. Adam Kazimierz Czartoryski (1734–1823), starosta generalny ziem podolskich, zwolennik konstytucji
15. Scipione Piattoli (1749–1809), sekretarz prywatny królewski, współautor konstytucji
16. Tadeusz Matuszewicz (1765–1819), poseł na Sejm Wielki, współautor konstytucji
17. Stanisław August Poniatowski (1732–1798), król polski
18. Anna Charlotta Dorota von Medem (1761–1821), księżna kurlandzka
19. Elżbieta z Szydłowskich Grabowska (1748/9–1810), przyjaciółka króla
20. Jan Dekert (1738–1790), prezydent miasta Warszawy – obok, po prawej jego córka Marianna (w żółtej sukni)
21. Antoni Stanisław Czetwertyński-Światopełk (1748–1794), zwolennik konstytucji
22. Antoni Polikarp Złotnicki (ok. 1750–1830), poseł na Sejm Wielki, przeciwnik konstytucji
23. Francuski rojalista
24. Jan Kiliński (1760–1819), mistrz szewski
25. Klemens Maria Hofbauer (1751–1820), ksiądz redemptorysta, późniejszy święty
26. Stanisław Staszic (1755–1826), ksiądz, obrońca sprawy chłopskiej
27. Andrzej Hieronim Zamoyski (1716–1792), b. wojewoda inowrocławski, autor Kodeksu Zamojskiego
28. Tymoteusz Gorzeński (1743–1825), biskup smoleński
29. Kazimierz Konopka (1769–1805), sekretarz Hugona Kołłątaja
30. Pop prawosławny
31. Paweł Ksawery Brzostowski (1739–1827), ksiądz
32. Antoni Tyzenhauz (1733–1785), b. zarządca litewskich ekonomii królewskich
33. Chłop
34. Józef Poniatowski (1763–1813), generał wojsk koronnych
35. Stanisław Mokronowski (1761–1821), poseł na Sejm Wielki
36. Młody Żyd
37. Stary Żyd

Na obrazie przedstawieni zostali przedstawiciele prawie wszystkich warstw społecznych i wyznań ówczesnej Polski, czyli jak się wtedy mówiło „wszystkie stany” – ponieważ Konstytucja 3 maja była ważna dla wszystkich mieszkańców Rzeczpospolitej.

Obraz Jana Matejki robi piorunujące wrażenie poprzez kunszt malarski, duch wielkich wydarzeń Rzeczpospolitej oraz wielkie rozmiary 247 × 446 cm ! To Wielkie dzieło znajduje się obecnie w zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie.

Zapraszamy na spacer historyczny śladami wydarzeń na obrazie. Poznajmy historię, edukujmy się, pogłębiajmy patriotyzm i dobrze bawmy się. Proszę obejrzeć relację i zdjęcia ze spaceru z 3 maja 2014 r. na stronie Warszawskiego Koła Przewodników Miejskich [dostęp 2017-05-03].