Elekcja (łac. electio)- wybór na jakieś stanowisko lub urząd; powoływane w drodze obioru dostojników świeckich lub duchownych oraz monarchów.
W dawnej Polsce potwierdzone elekcją było powołanie 1386 na tron polski Władysława Jagiełły, ale do czasu wymarcia Jagiellonów (1572) elekcja była tylko zatwierdzeniem członka dynastii panującej.
Dopiero w czasie bezkrólewia 1572-73 wykształciła się zasada powołania króla w wolnej elekcji. Z racji ustalenia się zasady udziału w elekcji całej szlachty nazywa się taką elekcją – elekcją viritim. Wybór króla polskiego (jednocześnie wielkiego księcia litewskiego) odbywał się na zjeździe, na którym każdy szlachcic miał prawo wziąć udział osobiście.
Wygaśniecie rodu Jagiellonów w 1572 r. i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości państwa. Test ów wypadł pomyślnie, mimo ścierania się obozu szlacheckiego z magnackim oraz sporu katolików z protestantami. Ustalono następujące elementy zabezpieczenia państwa na czas wyboru nowego monarchy:
– powołanie interrexa sprawującego władzę naczelną na czas bezkrólewia (został nim prymas)
– konfederacje szlacheckie (zwane kapturami) przejmowały władzę w terenie (w ziemiach i w województwach)
– zapewniano pokój religijny w państwie uchwalając tzw. konfederację warszawską (1573)
– elekcja (wybór) króla miała być powszechna(viritim, czyli „mąż w męża”), co ustalono na sejmie w 1573. System viritim forsował Jan Zamoyski (późniejszy kanclerz wielki koronny i hetman), inicjatorami byli magnaci małopolscy: wojewoda krakowski Jan Firlej, kasztelan lubelski Stanisław Słupecki oraz wojewoda sandomierski Piotr Zbonowski.
Za wyborem systemu viritim wypowiedzieli się ci, którzy byli zaniepokojeni obecnością dużej liczby protestantów w senacie oraz wśród przywódców obozu szlacheckiego. Wypowiadający się za wyborem systemu viritim świadomi byli liczebnej przewagi katolików, zwłaszcza na Mazowszu, dokąd miała się zjechać szlachta ze wszystkich dzielnic Rzeczypospolitej.
Pierwszym królem elekcyjnym był Henryk III Walezy obrany w 1573.
Warunkiem panowania było podpisanie ustaw:
a) artykułów henrykowskich, gwarantujących ustrój państwa
b) pacta conventa – doraźnych zobowiązań.
Po śmierci ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta Augusta w 1573 roku zwołano do Warszawy sejm konwokacyjny, zajmujący się sprawami państwa w okresie bezkrólewia i przygotowujący wolną elekcję, czyli wybór króla polskiego, w której uczestniczyć mógł każdy szlachcic. Na miejsce zgromadzenia szlachty obrano błonia pod wsią Kamion na prawym brzegu Wisły tj. w rejonie współczesnego Kamionka, czyli obecne Kamionkowskie Błonia Elekcyjne. Po niefortunnym wyborze księcia Henryka Walezego i jego ucieczce do Francji zwołano następną elekcję. Odbyła się ona w 1575 roku na lewym brzegu Wisły, pomiędzy wsią Wielka Wola a Warszawą. I od tej właśnie chwili wszystkie późniejsze elekcje, aż do ostatniej króla Stanisława Augusta w 1764 roku, miały miejsce na Woli. Raz jeden tylko w 1733 r., przy poparciu saskich dyplomatów i wojsk ponownie na polach wsi Kamion wybrano Augusta III, podczas gdy na Woli sukces osiągnął Stanisław Leszczyński. Z ogólnej liczby dwunastu wolnych elekcji mających miejsce w Polsce – dwie z nich odbyły się na polach wsi Kamion.
Kamionek (skrzyżowanie ulic: Zamoyskiego, Targowej i Zielenieckiej) – widok współczesny. Widoczny fragment jeziorka Kamionkowskiego to pozostałość starej odnogi Wisły[/caption]
Aktem Unii przyjętej na Sejmie w Lublinie 1 lipca 1569 roku powstała Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jedno z jej postanowień uczyniło Warszawę miejscem centralnym tak wielkiego obszaru od Zadnieprza po Inflanty, Prusy Królewskie i Wielkopolskę i miejscem zbierania się wspólnych Sejmów Rzeczypospolitej (Miejsce Sejmom Walnym Koronnym w Polszcze, jako je składać mamy, tak już Warszawę na to naznaczamy… Z Aktu: Potwierdzenie Unii Między Narody Polskiemi i Litewskiemi, Na Sejmie Walnym Lubelskim Roku 1569 skończonej).
Pierwszy wspólny sejm zwołano do Warszawy na 5 kwietnia 1573 r. Odbył się on symbolicznie w Warszawie – już stolicy Rzeczpospolitej Obojga Narodów, a co jeszcze bardziej podkreślało symbolikę – na wschód od gotyckiej Warszawy na polach Kamionu na prawym brzegu Wisły. W tym celu wybudowano nawet specjalnie most łączący oba brzegi.
Był to most Jagielloński (zwany też mostem Zygmunta Augusta) – półkilometrowy most stały przez Wisłę ufundowany przez króla Zygmunta Augusta, a dokończony po jego śmierci przez jego siostrę Annę Jagiellonkę.
_
Varsovia – widok Warszawy sprzed 1586 roku. Przedstawia widok Warszawy Koronnej (herby Zygmunta Augusta i Stefana Batorego) i mieszczańskiej (herb Starej Warszawy) z prawego brzegu Wisły. Na pierwszym planie most elekcyjny Zygmunta Augusta z roku 1573.
Rytował Abraham Hogenberg, według rysunku Jacoba Höfnagla i jego ojca Georgia (Jorisa), zamieszczony [w] Geogr Braun, Civitates orbis terrarium, Theatrum urbium praecipuarum totius mundi liber sextus, Koloniae 1618.
_
Robił silne wrażenie, gdyż był jedną z najnowocześniejszych przepraw w Europie tego okresu. Jego projektantem i nadzorującym budowę był Erazm Giotto z Zakroczymia. Budowano go ze gromadzonych przez kilka lat materiałów: pali dębowych (pierwszy wbito w dno rzeki 25 czerwca 1568 r) oraz sosnowych w części nadwodnej. Był to 22 przęsłowy most o szerokości 6 m. Istniał do ruszenia lodów wiosną 1603 r. Kolejny stały most wybudowano dopiero kilkaset lat później w międzyczasie budując jedynie rozbieralne na okres zimy mosty łyżwowe wsparte na łodziach. Pozostałością przeprawy jest istniejąca do dziś u wylotu ul. Mostowej, a dokładniej przy ulicy Boleść 2 ceglana baszta, która w czasach gdy istniał most – pełniła funkcję bramy mostowej:
_
Brama mostowa jest obecnie dość daleko od Wisły, która jest teraz przesunięta na wschód, ale wówczas miejscami płynęła pod samą skarpą.
Tablica z baszty mostowej upamiętniająca budowę pierwszego stałego mostu przez Wisłę przez Zygmunta Augusta i jego siostrę Annę Jagiellonkę[/caption]
Baszta mostowa wybudowana została dla straży strzegącej most przed pożarem. Most Łazienkowski który spłonął w tym roku, również posiada straż. W momencie pożaru dyżur pełniło dwóch strażników. Niestety jeden z nich był pijany.
W późniejszym okresie, w baszcie u wylotu ulicy mostowej mieściła się prochownia, następnie więzienie. Nazwa ulicy Boleść nawiązywała właśnie do znajdującego się kiedyś w tej baszcie więzienia. Obecnie mieści się tam teatr Stara Prochownia.
Położenie historycznego mostu jagiellońskiego w przestrzeni współczesnej Warszawy (oznaczone niebieską linią) – pokazuje zdjęcie lotnicze:
Most Jagielloński wybudowany został z okazji pierwszej elekcji Rzeczypospolitej Obojga Narodów na Kamionie, a jego otwarcie nastąpiło 5 kwietnia 1573 r. Miał znaczenie praktyczne – był pierwszym stałym mostem przerzuconym przez Wisłę, umożliwiającym komunikację do Warszawy ze wszystkich stron, ale posiadał również znaczenie symboliczne – łączył Litwę z Koroną. Obradom pierwszej elekcji Rzeczypospolitej Obojga Narodów przewodniczył interrex (nominujący elekta) prymas Jakub Uchański (1502-1581).
Widok na wschodni brzeg Wisły. Z prawej pole elekcyjne we wsi Kamion. Widoczna jest odnoga Wisły, której pozostałością dziś jest Jeziorko Kamionkowskie
Pole elekcyjne we wsi Kamion
Pole elekcyjne na Kamionie (obecnie rejon ulicy Zamoyskiego) to miejsce szczególnych wydarzeń historycznych: pierwszej wolnej elekcji w dziejach Polski, miejsce uchwalenia rewolucyjnych w skali europejskiej aktów prawnych: pierwszej Ustawy Zasadniczej Rzeczypospolitej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego – Artykułów Henrykowskich z dnia 20 maja 1573 roku, zatwierdzenia Aktu Konfederacji Generalnej Warszawskiej z 28 stycznia 1573 toku.
„Artykuły henrykowskie” są pierwszą konstytucją Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
„Artykuły henrykowskie” (ich nazwa wywodzi się z faktu, że po raz pierwszy dano je do zaprzysiężenia elektowi Henrykowi Walezemu) określiły podstawowe normy ustrojowe Rzeczypospolitej. Zobowiązywały każdego monarchę wybranego na drodze viritim (wolnej elekcji czyli przez ogół szlachty w powszechnym głosowaniu) do szanowania wszelkich przywilejów i praw, poddawały króla jako zwierzchnika państwa kontroli senatorów oraz wprowadzał zasadę tolerancji religijnej, co w ówczesnej Europie okresu wojen religijnych było wydarzeniem niezwykle postępowym i wyprzedzało ta formułą równouprawnienia i poszanowania akty konstytucyjne innych państw europejskich o całe wieki…
Następne sejmy i elekcje odbywały się na Woli. Kolejna elekcja na Kamionie związana z wyborem Augusta III Sasa odbyła się dopiero w 1733 r.
Elekcja Augusta III we wsi Kamion na Pradze w 1733 r. W prostokątnym ogrodzeniu widoczni obradujący senatorowie
Pamięć miejsca elekcji wyraża tablica upamiętniająca miejsce elekcji zawieszona na murach kościoła na Kamionku.
